Галын учир ба гал тахих ёс

Монгол туургатан бүр маш эртнээс галыг хамгаас илүү эрхэмлэн хүндэтгэж, нандигнан хамгаалж иржээ. Орчин үед гал голомтоо хүндэтгэх явдал багассан байна. Энә нь өнөөгийн монголчуудын бууран доройтоход нөлөөлж
буй. Гал голомтгүй өрх бүл, аж төрөл, аз жаргал гэж үгүй. Гал голомт бол аугаа их хүчийг өгдөг төв, гэрийн амин сүнс. Түүнийг хүндэтгэвэл айл гэрийн хамаг бүхэн өөдлөн дэвжиж, гэр бүлийн гишүүн бүрт илч әрчим харамгүй түгээгдэнэ.
Гал
Монголчууд эрт дээр үеэс тэнгэр, галыг шүтэж иржээ. Тэнгэр бол мөнхийн бэлэгдэл, гал-ариуны бэлэгдэл билээ. Гал бол хүн төрөлхтний амьдралын тэжээгч зүйл. Өөдлөн бадрахын билэгдлийг галаараа дүрсэлдэг. Тийм ч учраас галыг дээр үеэс эрхэмлэн дээдэлж байжээ.
Балар цагийн хүмүүс түймэр зэргээс гал авч, унтраахгүй гэж өдөр шөнөгүй сахин манаж байх үес өвөг дээдэс маань чулуу хавсарч хомоол умалган гал асаадаг байсан гэж зарим эрдэмтэд бичдэг. Эрт цагийн Монголчууд гал бол амьдрах оршихуйн заяаг тэтгэгч хэмээн дээдэлдэг байсан. Сайн сайхныг дэвжээж, муу муухайг үргээдэг ариун махбод болох галыг хүндэлнэ. Аливааг галд ариусгах нь өргән түгээмэл байв.
Эр хүн галгүй явахыг цээрлэж, хэт цахиураа анд нөхөр мэт үзнэ. Түлээ модгүй болж гал алдахыг ихэд жигшинэ. Нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой гэж магтаж, гал цоггүй гэж зэмлэнэ. Гал бол өрх гэрийн нэгэн хүндэт гишүүн байдаг тул түүнд ёс төртэй ханддаг.
Галыг бузар булайг үгүй болгодог хэмээн шүтдэг байжээ. Тийм ч учраас манай хаад гадны хүнийг хүлээж авахдаа хоёр галын дундуур гаргадаг байсан аж. Энэ тухай XIV зуунд Монголд аялаж явсан Францын иргэн Ви.Де.Рубрукийн тэмдэглэлд “ хаан болон бөө нартай хол ойроос түмэн хүн уулзахаар ирнэ. Хаантай уулзах ч бай, аль ч хүнийг гэрийн үүдэнд байгуулсан хоёр том ариусгах галын дундуур гаргаж оруулдаг” гэжээ. Энэ нь өдгөө ч хэвээр байгаа бөөгийн зан үйл юм. Өөрөөр хэлбэл хүнийг дагасан нүдэнд үл үзэгдэх, гарт үл баригдах хий уухвар бузар “юм”ыг ариутгаад оруулж байна гэсэн үг. Гэр орондоо бузар дэв, хий муу “юм” орохвий гэсэн хатуу хаалтын зан үйл юм.
Галын бурхан гэж гурван настай балчир хүүхэд байдаг гэлцдэг. Галын эзэн онгоныг “Галайхан эх”, “Гал эх”, “Голомт эх”, гэдэг. Тэнгэрийг нь “Эх галын тэнгэр”, Галын охин тэнгэр”, “Галын хатан”, “Галын бурхан” гэх мэтээр олон янзаар нэрлэдэг.

Гал голомт
Гал голомт гэхээр зарим хүн ердөө л гэр орон гэсэн үг гэж бодох юм уу, эсвэл гал түлэхтэй холбон төсөөлдөг. Гэтэл гал голомт гэдэг нь маш өргән ойлголт юм. Тухайн хүний болон гэр орны, хамгийн ойр дотны хүмүүсийн оршихуй, хувь заяатай холбоотой ойлголт.
Монгол хүн гал голомттойгоо салшгүй шүтэн барилдана. Үүнд, гэр орны төдийгүй, улс гэрийн гал голомтыг хамруулж үзэх хэрэгтэй. Гал голомтоо бадраан явж эс чадсан монгол хүн бөхөн бүүдийдэг. Тусгаар тогтнол буюу улс гэрийн гал голомт маань доройтон байх үес монголчууд ч мөн хамтаар унтрах байдалд ордог. Түүхийн олон жишээ үүнийг нотлон харуулсан. Гал голомт бол монгол хүний хамгийн эрхэм нандин хүчин зүйлийн нэг. Түүнд гэрэл дулаан, эрч хүч,сэтгэлийн тэнхээ, хийморь золбоо, амин сүнс цогцлон оршино. Өрх гэрийн голомтод асан бадарч
буй гал нь Тэнгэр өөд тэмүүлэхүйн, эрч хүч, илч дулаантай байхуйн бэлгэдэл юм.
Монгол хүн бүрийн эрхэмээс эрхэмд үздэг хүндэтгэх ёсны нэг нь гал голомтоо хүндэтгэх явдал юм. Нийгмийн гол цөм болсон гэр бүлийн харилцаанд гал голомтоо хүндэтгэх, түүнийг ариун дагшин авч явах нь хүн бүрийн бахархал төдийгүй гал голомтоо хүндлэн дээдэлснээр аз жаргалтай, тэгш заяатай амьдарна гэж өвгөд хөгшид маань үр ачдаа сургадаг. Энэ нь эртний монгол ёсонд гал голомтоо хүндлэн бишрэх, шаардлагатай үед галаа тахих, идээний дээжээ өргөх, гал руугаа муу, муухай юм хийхгүй ариун байгах ёсыг эрхэмлэснээр илэрдэг байна.
“Гал голомт” гэдэг үгийн эртний утгыг нягталж үзвэл гал ба голомт гэдэг хоёр үндсэн утгыг хадгалдаг нь ажиглагддаг. “Гал” гэдэг нь өвөг дээдсээс залгамжилж ирсэн гэрийнх нь гал-тулганы галыг зааж, “Голомт” гэдэг үг нь “гол мод” гэсэн утгыг агуулдаг.
Монголчууд овоохой (урц) гэр, өрх гэр, хаан гэрийн гол тулгуур мод, утга нэгтэй. Энэ нь гол /тулгуур/ модны дэргэд цаг агаар сэрүүсч хүйтэрснээс галаа түлдэг болсноос “гал голомт” гэсэн хоршоо үг гарсан гэдэг. Ер нь ч энэ байдал монголын шинэ чулуун зэвсгийн үеийн малтмал (эрүкэн) сууцны үлдэгдлээс тодорхой харагддаг. “Голомт” гэдэг үг галаа оромж сууц, гэрийн голд түлдэг болохоос өмнө гарсан байж магад.
Голомт – галыг хашлагатай тулга, зуух байж голомт болно. Монголчууд гурван хөлт тулга хэрэглэж иржээ. Монголчуудын гал голомтын нэг бэлгэдэл нь тулга юм. Тиймээс тулгыг их хүндэтгэнэ. Тулганд буй ил гал нь өрх гэрийг ивээж, эрч хүчийг арвижуулж, амьдралыг бадраана гэж үздэг ажээ. Битүү юманд гал түлэхийг муу гэдэг байв.
Тулга айл гэрийн аж төрлийг илтгэдэг байсан. Мал сүрэг өсөхөд том тулга тулна. Дээр үед монгол дархны ур чадварыг харуулсан, хээ угалзаар чимэглэсэн том сайхан тулгатай айл олон байжээ. Чинээлэг айл, жасууд аварга том тулга тулж, түүнд зориулж олон ханатай гэр барьдаг байв.
Гал голомтын салшгүй хэсэг нь монгол гэр билээ. Гэр бол монголчуудын ертөнцийг үзэх үзэл, аж төрөл, ёс заншилд нэн нийцсэн сууц юм. Гэрийн тооноор Тэнгэрийн эрч хүч орж ирдэг. Үүд хаалга нь амьдралыг тэтгэгч Наран лугаа хандсан байдаг. Гэрийн төвд тулгат гал бадран дүрэлзэнэ. Бурхан тахил хойморт заларна.
Гал голомт монгол айлын хамгийн эрхэм газар нь байдаг. Галаа голомтны оронд байрлуулсан тул голомт нь гал шатаадаг тулга, түүнээс гарах үнс, цогийг хашсан зах мод, тулгуур багана зэргийг бүхэлд нь нэрлэсэн нэр болжээ. Голомтны зах модыг тэнцүү дөрвөн модоор зах зангидаж хийгээд дотор нь элс шавар асгаж тэгшилдэг учир галын оронд нь ам дөрвөлжин талбай эзэлдэг. Ам дөрвөлжнийг ам бүлийн бат байхын бэлгэдэл, галын бэлгэдэл гэж гойд хүндэлдэг тул голомтын зах хүрээг ирсэн зочин онцгой эрхэмлэн хүндэтгэнэ. Тэр зах дээр гишгэх байтугай, хормойгоо хурааж тунтарч өнгөрдөг.
Өрх айлыг улс гэж үзвэл гал голомт нийслэл нь гэсэн үг. Гал голомтны гол илэрхийлэл болсон тулгыг монгол айл бүр үхэр сүргийн тоогоо мянгад хүргэсэн айлд ган тулга өгдөг, XX зууны эхэн, дунд үед мал сүргээ өсгөсөн өрх аж ахуйтанд төрөөс шагнал болгон ган тулга өгдөг байжээ. Ган тулга өгдөг учир нь тухайн айл өрхөд гал голомт чинь /өнө мөнхөд/ ган болд мэт бадартугай гэсэн бэлэгдэлтэй аж.
“Голомт” гэдэг үг нь амьдрал дээр “Гал голомт” гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин “гал” гэдэг үг “голомт” гэсэн утгыг багтаадаггүй. Ер нь гал голомт гэдэг нь овог юмуу нэг угсааг залгамжлахыг хэлдэг. Өөрийн голомтыг голцуу хаан эцэг, хатан эхийн голомтын нэг хэсэг гэж үздэг. Энэ нь ялангуяа улс үндэстний хувьд бид нэг гал голомттой, нэгдмэл нэг улс гэсэн санаа. Эцэг хүн хүүдээ эхнэр ав гэж хэлэхдээ “гал голомтоо асаа” гэдэг. Шинэ бэр гэртээ орж ирээд гал голомтоо анхлан асааж, цайгаа чанадаг. Монгол хүн гэрлэхдээ галдаа мөргөдөг.
Айлын отгон хүү гал голомтоо залгамжилдаг нь эртний заншил юм. Отгон хүүгээ юмуу ганц хүү төрөхөд “гал дээр гарсан хүү”, “голомт залгах үр”, “гал манах үр” гэхчлэн билэгшээсэн үгийг хэлдэг. “Отхан” гэдэг үгийн от нь эртний Алтай хэлний үг бөгөөд Түрэгээр гал гэсэн утгатай юм. Тиймээс гал голомтоо залгаж, төрсөн орон гэрийг сахин үлдэх хамгийн бага хүүг “отгон хүү” гэж нэрлэдэг нь учиртай юм. Гал голомтыг отгон хүү залгаж авдаг. Хүүгүй бол ач нь залгана. Ач үгүй бол гал дээр гарсан зээ нь гал голомтыг хадгалах ёстой.


Галын тахилгын дуудлага, ерөөл
Галыг ариусган тахих нь айл бүрийг өршөөл ивээлдээ багтааж, тэдний гал голомтонд ариун үйлсийг хүргэж өгдөг гэж үздэг. Айл гэрийн гал голомт нь тэр айлыг ариусгадаг, гэрэлтүүлдэг, дулаацуулдаг, хоол хүнсээ боловсруулдаг.
Шүүс хуваахаасаа өмнө гал голомтоо заавал мялаадаг. Богино хавиргаар үйлс бүтэх, бүдэрхийгээр бүх юм бүтэмжтэй сайхан болох, булуу чөмгөөр баяжихыг бэлэгддэг.
“Болж яваг гэж богино хавиргаа
Бүтэж яваг гэж бүдэрхийгээ
Баяжиг гэж булуугаа өргөе” гэж ерөөн хэлдэг.

Гал асахгүй бол:
“Хөгж хөгж
Хөх ямааны өөх өргөнө
Улалз улалз
Улаан ямааны өөх өргөнө
Ас ас
Алаг ямааны өөх өргөнө
Бадар бадар
Балганатай шар тос өргөнө” гээд өөх тос өргөж галаа асааж бадраадаг.

Дээр үед монгол хүн галаа тахихдаа бөө удган нараар бөөлүүлдэг байсан. Гал тахилганд бөө удганы дуудлага, лам нарын уншлага хоёр агуулгаараа өөр байдаг.
Галын хаанд зориулж:
“Сүмбэр уулын төдий идээг
Сүүн далайн төдий ундааг
Сүрт галын хаан танд өргөе” гэж гал тахихад хэлдэг ажээ.
Хаад, ноёд, баян айлын гал тахилганд унших уншлага, дуудлага өөр ондоо байдаг. Жишээлбэл:
Одноос олон малтай болтугай
Уулнаас их цагаан гэртэй болтугай
Төрсөн бие чинь мөнх жаргах болтугай
Төрийг эзлэх нигуун хөвгүүнтэй болтугай” гэж баян айлын гал тахилганд унших номонд байдаг бол ядуу айлд ирж бөөлөхдөө:
Нуурт зогсох олон адуутай болго чи
Ноён хүнийг дагах хиа хөвгүүнтэй болго чи
Задгайд олон хоньтой болго чи
Зан сайтай охин үртэй болго чи” гэдэг байна.

Монголчуудын гал тахих эртний зарим сударт буюу “Гүүний үрс гаргах сацал ерөөл”-ийн сударт:
"Цагаадай бөөгөөр сацлаа сацуулж
Цангалан удганаар хөнөгөө бариулж..." гэх зэргээр гардгийг ажиглавал, гал тахих явдал монголчуудын дотор эртнээс эхлэн, ямар нэг айлын гал голомттой холбоотойгоор барахгүй, улсын гал голомттой ч холбогдож байжээ. Юу гэвэл, Цагаадай хаан өөрөө бөө хүн байсан төдийгүй, түүний хатан Цангалан бас удган байсан түүхтэй. Ингээд тэд улсын гал голомтын тахилгад оролцож явжээ.
Гал тахихад урьд тулганы дөрвөн тотго дээр өрөм, шар тос, өнгө өнгийн бүс, торгоны өөдөс мэтсийг тавиад, цороцгүй өвчүүг хадгаар ороон, зугуухан түлсэн галд хийнэ. Түүний дээрээс хайлмал шар тос дусааж:
"Хойт жилийн өдий хүртэл
Хотол голомтоо сахин тэтгэж
Мэнд суухын мэхийг даатгаж
Амар суухын авралыг эрье айлтгая Хурай, хурай, хурай" гэж хэлээд, галаа их бадраадаг байсан байна. Энэ бол нэг ёсны шившлээс үүссэн даатгал юм.
Галын тахилгын дуудлага
Арм үсгээс үүдсэн
Арши нарын увидсаар бүтсэн
Ариун гэгээн чанарт
Хатуу түлэгч
Харанхуйг гийгүүлэгч
Галын хаан Миража
Энэ өдрийн
Үндсийг чинь тоолж
Үлгэрийг чинь дурьдах
Шалтгаан юу гэвэл
Суут Богдын сургууль
Сутай хатны үлгэр бөлгөө
Зөв буянаар учирсан
Хоёр өмчит улсаа хурааж
Өөхөн тосоор тахиж
Өнгөт магнаг өмсгөнө.
Өргөжих төрийн
Хаан хатан болон жаргаж
Эцэст нь бурханы хутгийг олох болтугай
Сав ертөнц бүтэхээс
Олон амьтныг үүсхээс
Өөдсөн галын хаан Миража
Богд дээд эзний захисан
Бөртөлжин хатны үлээсэн бөлгөө
Захабад сэцэн хаан хатан хоёрын
Заасаар зарлигжим
Сургасан судар бөлгөө
Болд эрдэнэ төмөр эцэгт
Болор хас чулуун эхэт
Галын хаан эх мину
Хангай ханы дов болохын цагаас
Хамаг улсын үүдэхээс
Хамгийн их болон заяасан
Галын хаан эхэт
Арц шатаам, тос өөхөөр
Тахин дусаан суунам би
Бурхад ханыг дов болохын цагаас
Бургас модыг найлзуурын цагаас
Бүгд улсыг үүдэхээс
Бүрний эзэн болон бүтсэн
Галын хаан эхэт
Хар архи, халим өөхөн тосыг
Дусаан суунам би
Эзэн тэнгэрийн дэлбий цагаас
Этүгэн эхийн өлмийн цагаас
Өргөн их улсыг үүдэхүйеэ
Эрхэтийн эх болон заяасан
Галын хан эхийг тахинам
Хатан төмөр эцэгт хайр чулуун эхэт
Хавтгай хавчин үрт
Галын хан эхэд
Хар архи, халимт өөхөн тосыг
Дусааж тахин мөргөн залбирахад минь
Өршөөхөөр буян хишигээ өгөн соёрх
Хялган өвс амьт
Шар тосон идэшт
Шар тэрүүт цагаан хонин тахилгат
Шинэхэн улаан торгон өмсгөлт
Галын хан эхэд
Тос өөхөө дусаанам
Агуу өргөн царайт
Өөхөн тосон амьт
Энэ бүхий амьтныг
Өргөн болгогч галын хан эх минь
Өөдлөх мэт буян хишгээ өгөн соёрх
Галын эх минь
Хамгаар олон хэлт
Отгон галын хан эх
Ганц хэлт
Салхин галын хан эхэд
Хар архи, халимт өөхөн тосыг
Дусааж тахин мөргөн залбирахад минь
Өршөөхөөр буян хишигээ өгөн соёрх гэж Бямбадорж зайран тахилгаа хийдэг байна.


Гал тахих зан үйл:
Нарны хүү — Галын аугаа хүчийг монголчууд мэддэг байсан. Тиймээс гал тахих нь тэнгэр шүтлэгийн нэг гол зан үйл. Айл бүрийн гал голомтыг ивээгч эзэн буй гэж тахидаг байсан. Улс гэрийн гал голомтыг мөн нэг эзэн хаан ивээдэг хэмээнэ. Монголын галын хаан бол Үнэн Монгол улс тахисан Өндөр төгс Цогт хаан Өлзий хутагт Арши тэнгэр юм. Даян дэлхийн галын хаан нь Хамаг амьтны эх болсон Галын хаан Мэрэг зөн ажээ. Энэ бүхэн нь Эзэн Тэнгэрийн сүр хүч галыг тэтгэж байдгийг мэдэрч хүндэлж байсны илрэл юм. Үнэхээр галын цаана хүчтэй эзэн бий.
Гал тахих нь Хаан Тэнгэрээ тахих нэг хэлбэр. Монголчуудад гал тахих судрууд байдаг байжээ. Айлууд муу юм тохиолдвол юуны өмнө галаа тахиулж ариусдаг асан. Муугийн үр болсон нүглийг зайлуулан ариусгаж буй хэрэг юм.
Мөн өвөг дээдсийн сүнсийг хүңдэтгэх дээ галыг тахидаг байв. Сүнс, гал, Тэнгэр бүгд шүтэн барилдсан байдаг учир энэ ажээ. Гал тахих нь эрч хүчийг авах нэг хэлбэр. Бөө удган, хожим лам нар гал тахиж, ёс үйлдэж, ном уншдаг байлаа.

Монголчууд галын бурханыг галын дөлд гурван настай эрэгтэй хүүхдийн дүрээр сууж байдаг гэж ярьдаг. Галд хоёр янзын тахилга байжээ.
1. Байнгын тахилга – галд дээж өргөх
2. Их тахилга – жилд ганц удаа болдог. Тусгай бэлтгэж хийдэг. Жилийн эцсийн Хөхөө сарын /12 дугаар сар/ билгийн тооллын 23, 24-нд болдог. Галын бурхан буюу тэнгэр гэж байдаг. Галын тэнгэрийг дээд тэнгэрийн хүү гэж үздэг. Жилд 1 удаа тэр хүү аав, ээждээ золгодог гэнэ. Золгохоор явдаг өдөр нь 23, ирдэг өдөр нь 24 юм. 23-ны тахилгыг үдшийн цолмонгоор эхэлдэг. 24-ний үүрийн цолмонгоор тахидаг. Үүний нэг нь үдэлтийн, нөгөө нь угталтын тахилга юм. Домог ёсоор жил жилийн сүүл сарын 23 –нд галын тахилга тэнгэрт одож, орчлонгийн түмэн амьтны байдлыг хурмаст тэнгэрт айлтган мэдүүлдэг учиртай байжээ.
Галын тахилгын сударт Богд Чингис хаан Бөртэ хатантайгаа Хөхөө сарын 23-нд хуримлажээ. Тийм учраас /XIII зуунаас хойш/ 23-ны тахилгыг тайж нарын тахилга гэж, 24-ний тахилгыг харц нарын тахилга гэж ялгадаг байж.
Галын тэнгэр байдаг гэж монголчууд үздэг, ярьдаг боловч дүрс гэж байдаггүй. Галын тэнгэр хүний нүдэнд үзэгддэггүй, гал дотроо байдаг зүйл гэж үздэг. Гэвч монголд шашин дэлгэрснээс хойш бөө, лам нар ялгаагүй галын тэнгэрийг дүрсэлж эхэлсэн. Ялангуяа шарын бөө нар галын 9 тэнгэр бий гэж үздэг болсон байна. Монголчуудын гал тахилга нь олон зууны турш уламжлахдаа зохих шинэчлэлтийг хийж байсан ч нутаг нутгийн өвөрмөц онцлогтой болсон байдаг хэдий ч ерөнхийдөө адил юм.
Бөөгийн ёс заншилд галын тахилагын ёс эрхэмд тооцогдоно. Галын тахилага бага зүйлээс эхлэх бөгөөд бөө хүн хамаг түрүүн айлын гал голомт тахихаас эхлэнэ. Айлын гал голомт тахихад тэр айлын буян хэшгийг 3 жилдээ хамгаалан буян хишгийг дэлгэрүүлэх бэлэгдэлийг агуулсан зан үйл юм . Гэрийн гал тахихад нийтлэг хэрэглэгдэх зүйлс бог мал түүн дотроо хонины баруун хааны дал 4 өндөр, арц, хатуу сархад, шар тос тэргүүтэн бэлдэн галын тэнгэр гал улаан тэнгэр буюу улаан 9 тэнгэртээ дуулган буян хишгийг хуриалан дуудаж галыг бадраана. Дээрх бэлдсэн зүйлсийг ёс жаягаар нь дараалуулан өргөж бөөлөн гүйцэтгэн. Энэ нь бөөгийн гал голомт тахих нэг зан үйл.
Бөө түүний онго улаачдаа хүч чадал өгөх нэг хэлбэр нь мөн гал тахих үйл байна . Өөрийн сайн зүгтээ гаран шөнө дөлөөр очин уулын орой бэл хаана бөөлж болхоо товлон эхлээд 1 түүдэг бадраан бөөлнө. Ингэхдээ эхлээд өөрийн толгой онгыг буулган мөнх тэнгэртээ мэдүүлэн дуулгана. Онгын нэр ус буудал суудал улаачын тэнгэр нэр чанар чансааг дуулган мөнх тэнгэртээ сүшиглэн утсан мяндсан улаачдаа хүч өгөхийг гуйн бөөлнө. Ингэхэд улаачид өөрийн удамн эртний өвөг дээдэс ирэх юм уу мөнх тэнгэрийн зараал тэнгэрүүд ирж улаачын биед буун галын тахилын бөөлөө хийж бөөгийн цам бүжиг бүжин галаа тойрон бөөлж хүчийг шингээн авна . Энэ бөөлөх явцад тухайн бөө янз бүрийн амьтаны дүр төрхийг илэрхийлэн бөөлж тухайлбал чоно болон дууграх түр төрхийг нь харуулах эсвэл гахай баавгай шувуу гэх мэт янз бүрийн амьтаны төрхийг гарган бөөлнө. Ийнхүү бөөлөө хийж өөрийн улаачийн биед хүч чадал нэмэх зан үйл гүйцэнэ. Энэ мэтчилэн эхлээд нэг түүдэг гал дээр бөөлсөн бол дараа нь 3 түүдэг гал бадраан бөөлнө дараа нь 9 түүдэг гэх мэт хүчийг авдаг байх юм. Хүч чадал гүйцэн чанар гүйцсэн бөө нар урц босгон түүнийгээ тахин бөөлж улмаар шатаж байгаа урцандаа бөөлөх урц босгон шатааж галын тахилыг шинээр бөө босгох үйлтэй хамсатган тахиж шинэ бөө залаалдаг байна. Энэ мэт 1 урц бадраан бөөлдөг байсан бол 2-3 болгон урцаа бадраан бөөлж хүчээ нэмж галын тахилыг гүйцээдэг ёс байх юм. Галын тахилтай хамсатган бусдын буян бузрыг тэнцуулж бөөлөө хийнэ . Энэ мэт галын олон төрлийн зан үйл байх юм. Үүнд:
 Галын бурханыг ариусгахдаа бор давс цацдаг. Болсон идээний дээжийг өргөдөг. Галын бурхан хоол гурав халбагадах, мах гурав огтлох хүртэл горьддог гэдэг.

Гал тахих, гал голомтоо дээдлэхтэй холбогдолтой цээрийн ёс:
Монголчуудад гал тахих, гал голомтоо дээдлэх ёс заншилаас үүдсэн олон зүйлийн хорио цээр байдаг.
Гал голомт нь:
1. Цэвэр ариун байх: монголчууд эртнээс галыг цэвэр ариуны эхлэл болохынх нь хувьд байнга цэвэр ариун байлгахыг хичээдэг.
 Гал уруу хог новш, нохойн баас, шувууны өд, сонгино сармисны хальс, муу юм хийдэггүй. Галын бурхан бузартана гэж цээрлэдэг. Харин шар тос, архи, өөх мах, шинэ торго дурдангийн өөдөс өргөдөг.
 Гал уруу нулимбал буянаа барна, сүү хийвэл нүд сохорч, малын сүү татрана гэдэг.
 Гал уруу цустай бохир юм хийхгүй, хутга мэсний үзүүрээр чичлэхгүй байх, гал дээгүүр алхахгүй байх, гутал ороолт, оймс, хөсрийн юмс галдаа оруулахгүй, ойртуулахгүй байхыг эрхэмлэдэг.
 Галдаа сүү дусаахыг цээрлэнэ. Үнээний дэлэн хагарна гэдэг.
 Галдаа үсний сэв хийдэггүй. Цаасанд боож шатаадаг. Галын бурхан айдаг гэдэг.
 Гал голомтондоо ойр эх хүн төрдөггүй. Тусгаарлаж байж төрүүлээд 7, 9, 21 хоног дээр ёс төртэй гэрт нь оруулж ирдэг.
 Шинэ төрсөн эмэгтэй галд ойртохыг цээрлэнэ. Гал бузартана гэдэг.
 Гал голомт өөд хар ус цацах, нулимах, бузар юм хаяхыг цээрлэдэг.
 Айлд ирсэн хүн айлын голомт руу нулимах,
 Гал дээгүүр улаан бө эргүүлэхийг цээрлэнэ.
 Галд шарилж түлэхийг цээрлэнэ.
Шарилжаар галаа битгий тахь
Шалзанд хотоо битгий идүүл гэдэг ардын үг байдаг.

2. Хүндэтгэлтэй хандах: Монгол хүн гал голомтоо хамгаас илүү эрхэмлэн хүндэтгэж, нандигнан хамгаалдаг билээ.

 Галыг чичлэхийг цээрлэнэ. Галын бурхан уурлана гэдэг.
 Галын дэргэд сүхээр юм цавчдаггүй. Галын толгойг авчихаж магадгүй гэдэг.
 Гал уруу хөлөө жийж унтдаггүй. Гэрийн эзний сүнсийг айлгана гэдэг.
 Хутгыг ирээр нь галд хүргэх, хутганы ирээр галыг сийлж хөдөлгөх, мөн түүнчлэн хутгаар тогоон дотроос мах авах буюу тогоонд мах эргүүлэх мэтийг бүр ч цээрлэдэг.
 Монгол хүн айлд очвол тэр айлын язгуур дээдэс, гэрийн эзнийг хүндэтгэн үзэж гал голомтных нь цээр хүндэтгэлийн ёсыг ихэд хичээнгүйлэн дагадаг. Гэртээ бол гэрийнхээ гал голомтны цээр ёсыг нандигнан сахиж үр хүүхэддээ ч цаг үргэлж удам угсаатныхаа ёс суртлыг сургаж хүмүүжүүлсээр байдаг.
 Айлд ирсэн хүн айлын голомтны хүрээний дотор гишгэх байтугай голомтны хүрээ модон дээр ч гишгэдэггүй ёстой. Хойш урагшаа гарахдаа хормой хотоо хурааж айлын голомтны хүрээн дээгүүр гарахгүйг хичээдэг.
 Иртэй, үзүүртэй хутга мэсний багаж зэвсгийг гал голомтны зүг хандуулж тавьдаггүй.
 Голомтны хүрээ мод ба ялангуяа тулган дээр гаансаа цохихыг цээрлэдэг.
 Голомт руу хөлөө жийх буюу галд хөлөө хөлчөөх /дулаацуулах, ээх/-ийг ихэд цээрлэдэг. Хөлөө хүргэх байтугай хойш урагшаа явах, орох, гарахдаа хормойгоо ч хүргэхгүй ёстой.
 Айлын голомтыг нар буруу тойрон гарахыг цээрлэнэ.
 Галд ус хийхийг цээрлэнэ. Усаар гал унтраах хэрэгтэй болбол “ галын бурхан хөлөө авч бай” гэж хэлнэ.
 Галаар наадахыг цээрлэнэ. Мал нь сарних буюу малаа алдана гэдэг.
 Гал унтраахдаа гишгэхийг цээрлэнэ.
 Гал голомтын дэргэд алцааж суухыг цээрлэнэ.


3. Бусад цээрүүд, билэгдлүүд нь:
 Аргалын сав дээр сандайлж суух, галын хайчийг гишгэх, уур сүхэн дээгүүр хормой хотоо гаргахыг мөн л цээрлэнэ. Ингэж цээрлэдгийн учир нь эдгээр багаж хэрэгсэл болон ажиллагаа нь гал ба голомттой холбогдож буйд оршино.
 Тухайн гэр бүлийн бус гадны хүн айлын гал хөндөхийг цээрлэнэ. Тэгвэл гал голомтод халдаж байна гэж үздэг.
 Галын тахилгаас хойших 7 хоногт төмөр шилээврээр гал хөдөлгөхийг цээрлэнэ. Галын бурхан эзгүй байх үе гэнэ.
 Гал тахиснаас хойш 3 хоногт идээ, ундаа, өглөг өгөхийг цээрлэнэ.
 Гал тахиж архи тос дусаах үед жирэмсэн эмэгтэй хажууд байхыг цээрлэнэ. Ураг унах аюултай гэдэг.
 Хурга хөнгөлөхдөө хусан багана дэргэдээ тавьдаг. Гэрийн гал голомтыг бэлэгдэж буй хэрэг.
 Тулгаа тулж, тогоогоо тавихдаа тэгшхэн тавихыг ихэд хичээж ялимгүй хэлтгий болоход хүрвэл тэгшилдэг.
 Айлын голомтын бууринд гэрээ барьдаггүй. Хүний гал голомт дээр буусан. Энэ бүхэн галыг эрхэмлэх, эцгийн голомтыг залгах ёстой уялдсан болно. Голомт таслахгүйг нэн эрхэмлэнэ.
 Галын хайчийг тэнгэр өөд юмуу хоймор өөд харуулдаггүй. Учир нь галын хайч хөөтэй тул хүндтэй зүг уруу буюу хүндтэй юм руу харуулдаггүй байна.
 Аргалын /авдар, дөрвөлжинг/ галын сөн гэж үздэг учраас дээр нь суудаггүй унтахаасаа өмнө дүүргэдэг ёстой.
 Гал дээрээ цай хоол хийхдээ тогоогоо баруун хойш нь үл мэдэг хазайлгасхийн тавьдаг. Өөдлөн дэвжиж, баяжихын бэлэгдэл болдог.
 Хүн нас барахад гал голомтоо ариутгаж, галдаа архи цацаж, их гал түлээд, бүх эд хогшлоо ариутгаж, нас барсан хүнийг оршуулаад ирсэн хүн ба уналгыг хоёр галын хоорондуур явуулж оруулдаг ёстой байжээ.
 Айлд гал өгдөггүй /төрөл садандаа бол болно/. Гал голомтын заяа гомдоно. Гаднаас гал гуйдаггүй.